Gespreid leiderschap, inspiratie door Prof. Alma Harris

Geschreven door: Bert Groeneweg, onderwijsadviseur Seminarium voor Orthopedagogiek (HU).

Op 2 februari 2016 hield Professor Alma Harris (UK), expert op het gebied van gespreid leiderschap, een inspirerende lezing in het Wellantcollege te Aalsmeer. Een honderdtal leidinggevenden uit PO, VO en MBO waren getuige van een gloedvol pleidooi voor het realiseren van gespreid leiderschap en het inrichten van professionele leergemeenschappen. De bijeenkomst werd georganiseerd door Onderwijs Maak Je Samen en Stichting De Brink, die samen actief zijn in het vertalen en promoten van de meest aansprekende leiderschapsliteratuur van dit moment in het Nederlands. Directe aanleiding voor deze lezing was de recente vertaling van het boek ‘Uplifting Leadership’ (zie PO-Magazine nr. 4 van 2015, pagina’s 20-22) dat Alma Harris samen met Andy Hargreaves en Alan Boyle schreef.

Distributed Leadership

In de aankondiging werd ‘distributed leadership’ vertaald weergegeven als: ‘gedeeld leiderschap’. Dat doet denken aan een twee- of meerhoofdige leiding. Dat is niet bedoeld. Nee, het gaat om het uitdagen van teamleden om met hun expertise de leiding te nemen in samenwerkende groepen van docenten. Daarom is wellicht de vertaling ‘gespreid leiderschap’ meer op z’n plaats. Alma Harris is een begenadigd spreker, met enkele rake typeringen en de uitleg daarbij, bouwt ze een betoog op dat je met regelmaat uit je comfortzone haalt. Harris’ betoog begint met de constatering: “So much reform, so little change”, meteen gevolgd door de opmerking dat leiderschap zo belangrijk is voor de schoolprestaties. In navolging van John Hattie, Andy Hargreaves, David Mitchell, Michael Fullan, Marzano en John Kittman legt ze de nadruk op het enige en hoogste doel van de school en iedere onderwijsgevende: “Het verbeteren van de leerprestaties van leerlingen”. Daarop moet leiderschap en onderwijsontwikkeling gericht zijn en om dat voor elkaar te krijgen moeten de expertise en immanente leiderschapskwaliteiten van ieder teamlid worden ontdekt, aangesproken en uitgedaagd. Een topleider is degene die in staat is om dit te realiseren, of zoals ze het zelf zegt: “True leaders do not create followers, they create leaders”. Op het scherm achter professor Harris verschijnen allerlei typeringen van leiderschap: transformationeel, instructief, strategisch, systematisch, gepassioneerd, …. etc. Wij mogen in het publiek discussiëren over de vraag welke de beste is. Nadat we een aantal resultaten plenair hebben geroepen legt Alma Harris uit dat je met “distributed leadership” al deze typeringen in je team kunt aanboren, de kracht zit in je team, de kunst is het er uit te halen. Maak mensen eigenaar, leider en expert op hun gebied, geef ze leiding over hun groepje, maar waak ervoor dat de groepjes altijd uit dezelfde personen bestaan, mix heterogeen en wissel af, ook de leiders van die groepjes. 

Practice what you preach

Na dit eerste inleidende bombardement van ideeën van zo’n twintig minuten, worden de conferentiedeelnemers zelf aan het werk gezet. Achteraf komen we erachter dat Prof. Harris onze eigen kwaliteiten aanboort om de boodschap van haar betoog zelf te ontdekken op een manier die we niet snel zullen vergeten. Ze doet precies wat ze de eerste twintig minuten heeft verteld, maar we hebben het als publiek volledig geïnternaliseerd na de volgende vijf kwartier zelf werken, denken, ontdekken, analyseren en vergelijken; “Practise what you preach”, avant la lettre. De eerste uitwisseling is met een persoon naast je, en de vraag is tweeledig naar aanleiding van de getoonde piramide van leiderschap. Wie heeft ooit gewerkt onder een level-5 leader en wie beschouwt zichzelf als een level-5 leader? Volgens Harris is een level-5 leader te typeren als een persoon die:

• het eigen ego minder belangrijk vindt;
• focust op hogere doelen;
• ambitieus is voor de organisatie en niet voor zichzelf;
• werkt aan wijd verbreid gespreid leiderschap.

Een aantal van de aanwezigen geeft aan te hebben gewerkt onder een level-5 leader, maar van de ongeveer honderd hoog gemotiveerde schoolleiders in het publiek durven er uiteindelijk twee te zeggen dat zij zichzelf als een level-5 leader beschouwen. Er is dus nog een wereld te winnen. 

Obstakels voor gespreid leiderschap

Een volgende oefening is organisatorisch een stuk bewerkelijker. Harris voorziet chaos, maar dat valt mee, uiterst geconcentreerd gaan we aan de slag om in groepjes van ca. vijf personen (meest effectieve aantal volgens Harris) op een door midden gevouwen A4-tje aan de linkerkant te brainstormen wat de blokkades kunnen zijn om te komen tot gespreid leiderschap. We verzinnen allemaal hele waslijsten bij elkaar, en dat in vijf minuten. Vervolgens wisselt de notulist van ieder groepje met de notulist van een ander groepje en gaat de oplossingen ophalen voor de opgeschreven barrières. Dat levert heel wat meer reactie op. En het laat meteen zien hoeveel verschillende leiderschapsstijlen aanwezig zijn. De één is het er snel over eens: “Ontslaan die hap, wegwezen”, terwijl de ander het zoekt in het opdoen van nieuwe teambrede inspiratie en mindfullness. Discussie alom. Na vijftien minuten (veel te kort, vinden we allemaal), mogen de notulisten in een forum voor de zaal de gevonden oplossingen presenteren. Hoewel sommigen rapporteren in het Nederlands, weet professor Harris toch de essentie uit ieders bijdrage te halen. Ze sluit af met de verklaring dat gespreid leiderschap iets heel anders is dan delegeren, namelijk: “Distributed Leadership is shared and extended within, between and across organizational boundaries”. Tenslotte om de cirkel rond te maken de uitsmijter die terugkomt op het hoogste doel van onderwijsgevenden (“Het verbeteren van de leerprestaties van leerlingen”): “Het hoogste leereffect van schoolorganisaties en leerkrachten wordt verkregen door professionele samenwerking”, en daar zijn ‘distributing level-5 leaders’ voor nodig.

Nederland wees trots

Een afsluitende vraag uit het publiek: “Hoe kunnen we er met elkaar voor zorgen dat Passend Onderwijs in Nederland niet blijft hangen in het leiderschaps- en bestuurssegment, maar dat het werkelijk gedeeld gaat worden door de leerkrachten die het moeten waarmaken”?

Alma Harris wijst er meteen op dat we in ieder geval moeten beginnen met trots te zijn op wat we al hebben. Als het onderwijs in het Verenigd Koninkrijk in de PISA-top 10 zou staan, dan was de innercity van London volgehangen met billboards die de trots van Albion van de daken zouden schreeuwen. Jullie Nederlanders zijn veel te bescheiden. Vergeet Finland en wees trots, jullie hebben pracht resultaten en gelukkige kinderen. Voor mij is Nederland: “The best kept secret in education worldwide”. Daarnaast moet je echt opstaan voor de zaken waar je in gelooft, integratie en eventueel inclusie moet je internaliseren, deel het leiderschap hieromheen en ontwikkel jezelf en je organisatie. Het is uiteindelijk goed voor de leerlingen en hun resultaten.

Ons applaus is welgemeend, maar we lopen toch weg met de vraag: “Is die laatste oproep nou gericht aan de leerkrachten of aan de leidinggevenden?

Samenvatting

Gespreid leiderschap maakt gebruik van alle kwaliteiten in je organisatie. Aan de leider de opdracht om het eigen ego ondergeschikt te maken aan de focus op hogere doelen en leiders te creëren in plaats van volgers. Benut de teamkracht, formeer wisselende groepen met inspirerende, bevlogen en expertrijke ‘teacher leaders’, spreid het leiderschap en pas het toe, bijvoorbeeld op Passend Onderwijs.