Toekomstbewust Leiderschap

‘Onderwijs is vaak wel toekomstgericht, maar nog niet altijd toekomstbewust.’

De schoolleider van 2032

In 2016 werd door de AVS en VO-raad, in samenwerking met schoolleiders ‘De staat van de Schoolleider’ uitgebracht. Een onderzoeksverslag dat de schoolleider anno 2016 in beeld bracht op het gebied van competenties, professionele ontwikkeling, personeelsbeleid en de professionele verhouding tussen schoolleider en bestuurders.

Uit het verslag wordt allereerst duidelijk dat het huidige schoolleiderschap verder gaat dan het op orde hebben en houden van de schoolorganisatie. Het gaat namelijk ook om het sturen op kwaliteit en het stimuleren van de verdere professionalisering van de leraren, de teams. Het gaat bovendien om het inspelen op maatschappelijke veranderingen en deze met visie vertalen naar de onderwijs- en schoolontwikkeling.

We kunnen stellen dat de taken van een schoolleider meer divers, uitdagender en vooral ook complexer zijn geworden. Deze taken zullen ook in de toekomst blijven veranderen met de komst van nieuwe inzichten, beleidswijzigingen en maatschappelijke en technologische ontwikkelingen. Dat het onderwijslandschap verandert en blijft veranderen is een vaststaand gegeven, maar op welke wijze het van invloed is op de dagelijkse praktijk en hoe we daar mee om moeten gaan, vraagt om een bepaalde mate van toekomstbewustzijn van de schoolleider.

Van toekomstgericht naar toekomstbewust

Toelichting model Toekomstbewust Leiderschap:

Ben jij als schoolleider in staat om vanuit de focus op de morele maatschappelijke verantwoordelijkheid, vanuit de eigen context en cultuur effectief in te spelen op veranderingen, ontwikkelingen en samenwerkingsmogelijkheden binnen het systeem?

Download model.

We kunnen deze vraag opsplitsen in vier aspecten van bewustzijn. Een viertal aspecten dat van belang is voor een schoolleider om niet alleen gericht te zijn op de toekomst, maar er ook toekomstbewust naar te handelen. Het bewust handelen van de schoolleider leidt uiteindelijk tot een verandering; een innovatie of verbetering.

Opdrachtbewustzijn – ‘de focus op de morele maatschappelijke verantwoordelijkheid’.

Het opdrachtbewustzijn laat de schoolleider nadenken over het doel van onderwijs; waartoe het moet leiden (maatschappelijk) en waarom je eigenlijk leert (persoonlijk). Enerzijds ziet men de school als instrument van en voor de samenleving. De school richt zich enerzijds op wat ‘de samenleving’ vraagt en bereidt leerlingen hierop voor. Anderzijds zijn we ons bewust van het feit dat de samenleving steeds zal blijven veranderen en dat we onze leerlingen vooral de competenties en vaardigheden moeten meegeven waardoor zij uiteindelijk zelf in staat zijn om een plek te verwerven in de toekomstige maatschappij waar ook ter wereld. Opdrachtbewustzijn vraagt dus een continu proces van afstemmen met je opdracht, nadenken over het ‘waarom’ van onderwijs.

Omgevingsbewustzijn – ‘vanuit eigen context en cultuur’

Een toekomstbewuste schoolleider is ook omgevingsbewust. Dat betekent dat hij kennis heeft van de context van de school en haar omgeving en daarmee voortdurend afstemt. Hij is zich daarnaast bewust van de specifieke cultuur die deze context vraagt. Naast demografische gegevens gaat het hier bijvoorbeeld ook over veiligheid, leefomstandigheden, armoede, sociale cohesie, de geschiedenis van de school, etc. Kortom, om alle maatschappelijke uitdagingen die iedere ochtend op kindervoeten je school binnenwandelen. Omgevingsbewustzijn laat de schoolleider nadenken over waar de school zich bevindt en met wie zij samenwerkt.

Systeembewustzijn – ‘inspelen op veranderingen, ontwikkelingen en samenwerkingsmogelijkheden binnen het systeem’

Naast het bewustzijn van de opdracht en de omgeving, dient een schoolleider het geheel, de samenhang en de stevigheid van het systeem te (er)kennen. Dit versterkt de relatie van een leidinggevende met zijn mensen, worden de professionele gesprekken verdiept en ontstaat er meer inzicht tussen beleid en praktijk. Dit leidt tot besluitvorming die aansluit bij wat er leeft in de organisatie en daarmee tot breed gedragen besluiten. Het biedt de schoolleider tevens meer regie om te ondernemen, innoveren en het beleid mede te bepalen voor de toekomst. Systeembewustzijn doet vooral een beroep op het analytische vermogen van een schoolleider, om te weten te komen waardoor het werkt en waardoor men in ontwikkeling blijft met elkaar.

Kwaliteitsbewustzijn– ‘doen we de goede dingen? En doen we de dingen goed?’

Het gaat in het onderwijs naast de goede dingen doen (de kwantitatieve en meetbare gegevens) ook om de dingen goed doen (de kwalitatieve, meer cultuur en context gebonden kwaliteit). Enerzijds richten we ons op hoogwaardige onderwijsprestaties in afstemming met de populatie en doelgroep en anderzijds moeten we een positieve cultuur van samen leren bewaken binnen het team van professionals. Het kwaliteitsbewustzijn vraagt van de schoolleider om het spanningsveld te beteugelen tussen resultaten en processen. En om vanuit visie een doorvertaling te maken naar ‘wat doen we’ en ‘hoe doen we dat’.

Het is belangrijk dat je je als schoolleider richt op de toekomst, met daarin een duidelijk bewustzijn van wat je echt belangrijk vindt, waar je staat en (met wie je) wat wilt realiseren. Met het oog op de toekomst, maar met oog voor de eigen context, cultuur en samenwerking. Dat maakt een schoolleider niet alleen toekomstgericht, maar ook toekomstbewust.

Dit artikel is gebaseerd op de epiloog van de publicatie Toekomstbewust Leiderschap. Een Nederlandse vertaling van het boek Leading Futures (Harris, A. & Jones, M.).